Sinds de jaren ‘60 heeft Europa zo’n 5 miljoen arme Turken aan een baan geholpen. Tot 2020 heeft Europa € 4,5 miljard toegezegd ter voorbereiding van een EU lidmaatschap en met de Turkije-deal is in totaal € 6 miljard gemoeid. Europese toeristen in Turkije brachten tot voor kort jaarlijks circa € 20 miljard in het laadje, maar in plaats van dankjewel roept Erdogan dat Duitsers en Hollanders “fassis” zijn. In brede kring van de EU heerst dan ook de opvatting dat deze man niet deugt en dat hij een verdere toenadering van Turkije tot de EU in de weg zit.
We herkennen zijn retoriek als onderdeel van het arsenaal aan propagandistische methoden die bij een dictatuur horen maar al te goed. In het boek “Het Dictatorvirus” (Scriptum 2015) beschrijft Frank Schaper een groot aantal dictators uit de afgelopen 5 à 7000 jaar. Hij constateert dat ze bijna allemaal een aantal bijzondere karaktertrekjes gemeen hadden, elkaars methoden overnamen en hun illustere voorgangers als rolmodel kozen. De schrijver gaat er dus van uit dat de dictatuur een cultuurproduct is dat via overlevering wordt overgedragen. Als evolutiebioloog denk ik eigenlijk dat het niet alleen cultuur is en dat de basis voor dictatoriale regiems al min of meer in ons aller de genen zit, waardoor de meeste dictators in spé als redders in nood door het volk op het schild worden gehesen. De uitslag van het referendum mag dan een marginale meerderheid hebben opgeleverd, het duidt toch op zo’n 40 miljoen aanhangers.
De vraag is alleen in hoeverre dictatuur al in onze menselijke natuur zit en welk deel door cultuur wordt aangevuld. Een angstaanjagend verhaal maakt bang. Het verhaal is cultuur, maar angst is een aangeboren emotie, net als de neiging om te vluchten, hulp te zoeken en in eendracht steun bij elkaar te zoeken. Op dezelfde manier zijn propagandistische retoriek, leugens en repressie in staat om bij een volk collectieve angst, woede en agressie op te roepen. De oorsprong van die collectieve emoties is echter veel ouder dan de eerste dictatoriale superstaat en gaat zelfs ver terug in de evolutie van onze soort. Diverse patronen van massapsychologische aard zijn in beginsel zelfs al aanwezig bij onze naaste verwanten onder de primaten. Bij de gorilla’s, chimpansees en bavianen vinden we het dictatoriale karakter van de alfa-man dat gepaard gaat met repressie en machtsvertoon. Territoriumconflicten tussen verschillende groepen gaan bij deze dieren gepaard met collectieve stemmingmakerij en gevechten die veel lijken op oorlog en die geleid worden door de alfa-man en zijn directe aanhang. Er zijn sterke aanwijzingen dat onder oermensen van 50.000 jaar geleden toen de eerste Homo sapiens stammen vanuit Afrika naar Eurazië migreerden, al groepsconflicten, volksverhuizingen en veroveringen plaatsvonden. Er zijn zelfs 25.000 jaar oude sporen van massamoord gevonden. De verdere evolutionaire ontwikkeling van stammentwist tot genocide is uitvoerig beschreven door o.a. Wrangham & Peterson in Demonic Males en door Jared Diamond in Rise and Fall of The Third Chimpansee.
Daaruit blijkt dat de rituele methoden waarmee primitieve stammen zich op een strijd voorbereiden weliswaar tal van lokale variaties vertonen, maar in het beoogde emotionele effect toch opvallend overeenkomstig zijn. In essentie is er geen verschil tussen een krijgsdans van Indianen en een militaire parade in Noord Korea. In essentie is er ook geen verschil tussen de versieringen van het Indiaanse opperhoofd op zijn troon en de decoraties van een Russische generaal die hoog op de tribune het eresaluut van de manschappen in ontvangst neemt. Ook de retoriek die Erdogan bezigt als hij de massa toespreekt, werkt op emotioneel niveau precies eender als bij andere volksmenners. Ondanks de variaties blijken de propagandistische rituelen in de afgelopen duizenden jaren allemaal in te spelen op dezelfde oeroude emoties.
Anderzijds zijn onze aangeboren eigenschappen ook geëvolueerd. Onze hersens kregen het vermogen tot generaliseren en stigmatiseren en onze gevoeligheid voor symboliek maakt ons ontvankelijk voor propaganda. De natuur en de cultuur passen dus naadloos in elkaar zoals een gietvorm precies in een matrijs past. Daarom gaat de propaganda van Erdogan er in als een Islamitische versie van Gods woord in een ouderling. Het idee dat er in Turkije vanzelf een normale parlementaire democratie zal ontstaan als hij maar van het toneel zou verdwijnen, is dan ook een illusie. Het tegendeel is waarschijnlijker want door de ernstige economische malaise die hij heeft veroorzaakt, zal de roep om een sterke leider alleen maar luider worden.
Voor enkelingen die geïnteresseerd is in een volledige beschrijving van de bijzondere relatie tussen biologische evolutie en cultuur is het assay “In Zeven Dagen” (Han Blok, 2017) bij mij verkrijgbaar voor €18.50
