De afgelopen dagen zat ik in spanning. Zouden de polls er toch weer naast zitten en zou de grote populist de verkiezingen toch nog kunnen winnen? Ik vond het onbegrijpelijk dat een meerderheid van het Amerikaanse volk deze man ooit in het zadel heeft geholpen. En wat te denken van de uitstraling naar de rest van de wereld? De laatste jaren leek zijn mentaliteit in tal van Europese landen steeds meer navolgers te vinden. Wikipedia beschrijft zelfs zo’n 85 officieel geregistreerde populistische politieke partijen en nog een heleboel griezelige bewegingen achter die noemer. Maar dekt de term populisme wel zo’n grote verzameling van zeer uiteenlopende stromingen?
Wat is populisme?
Populisme betekent letterlijk dat de stem van het volk wordt vertegenwoordigd. Daar is niets mis mee evenmin als met opkomen voor eigen belang of het streven naar vrijheid. Zelfs als het slechts voor een beperkt deel van het volk geldt, zou dit nog als een acceptabel democratisch principe kunnen worden gezien, waarbij ook de belangen van minderheden meetellen. Veel minder wordt het als de eigenbelangen ten koste gaan van het algemeen belang, en als de opgeëiste vrijheid niet gepaard gaat met het nemen van verantwoordelijkheid. Vooral door die laatste trends bij de meeste populistische partijen en een aantal andere gemeenschappelijke kenmerken heeft het woord populisme een sterk negatieve lading gekregen.
Populisme ontstaat voor een deel vanuit ontevredenheid binnen de lager opgeleide klasse. Het gemeenschappelijke gevoel overheerst dat hun achtergestelde situatie de schuld is van de overheid of van een corrupte elite en dit uit zich in muitend verzet tegen het establishment. In zoverre lijkt het niet veel anders dan een voortzetting van het eeuwenoude volksverzet tegen de adel of een variant van vrijheidsbewegingen tegen dictaturen. Maar er is meer.
Een ander groot deel van de aanhang komt juist vanuit de middenklasse die bang is een deel van hun welvaart en luxe te moeten afstaan. Het populisme bevindt zich dan ook niet links van het politieke midden, maar eerder extreem rechts. De solidariteitsgedachte die arbeidersbewegingen, socialisme en communisme in het verzet tegen kapitalisme kenmerken, ontbreekt vrijwel geheel binnen het populisme. Vaak staan de populisten zelfs vijandig tegenover het socialisme omdat het uit regelzucht de individuele vrijheden te veel zou inperken. Gebrek aan solidariteit blijkt ook uit verzet tegen globalisatie en tal van super-nationale instituten zoals een verenigd Europa of de Verenigde Naties, de Wereldhandelsorganisatie of de Wereldgezondheidsorganisatie. In de plaats daarvan domineren leuzen als “eigen volk eerst” en ijvert men voor behoud van eigen cultuur en nationale identiteit. Hoewel men daarvoor graag de term patriotisme of vaderlandsliefde gebruikt, beperkt het zich niet tot de landsgrenzen maar betreft het ook ras, huidskleur, taal, culturele of religieuze achtergronden. Angst voor het vreemde (xenofobie), met name voor buitenlanders en uitingen die aanschurken tegen racisme zijn dan ook weid verspreid binnen de beweging.
Politiek of sentiment
Dit alles overziend kun je eigenlijk niet over een gemeenschappelijke politiek spreken maar wel van een gemeenschappelijk sentiment. De toenemende hoeveelheid vluchtelingen uit armere landen werkt het anti-immigratie sentiment in de hand en dit wordt met uiteenlopende argumenten door de leiders aangewakkerd. Zo beweert Trump dat alle vluchtelingen uit Mexico verkrachters en drugssmokkelaars zijn en dat de rest van alle kwaad van China komt. Wilders ziet alle Islamieten als extremisten die andersdenkenden willen vermoorden en Baudet kweekt angst voor de teloorgang van de Westerse (Boreale) beschaving door gelukszoekers die onze banen en woningen komen afpakken.
Angst en charisma
Het kweken van angst voor een vijand is overigens al vele eeuwen de geijkte methode van grote leiders om eenheid binnen hun achterban te smeden. Daar hoort onlosmakelijk een sterk charismatisch leiderschap bij met de belofte de vijand te zullen verslaan. Dit oeroude principe zien we heel sterk terug bij alle populistische leiders. Zij spreken het volk naar de mond door onderbuik gevoelens te versterken, kweken vijandschap door mateloze overdrijving, verdraaiingen en leugens en deinzen er niet voor terug met grof taalgebruik de tegenstanders belachelijk te maken. Hun charisma is dat van de straatvechters en de bullebakken die al schoppend en trappend, met one-liners en kwinkslagen recht voor de raap zeggen waar het op staat. Zij weten dat een groot deel van hun aanhang deze ondiplomatieke stijl toejuicht.
Behalve door anti-establishment en anti immigratie wordt het populisme ook gekenmerkt door anti-klimaat sentimenten. Er bestaat een grote angst dat de maatregelen om de klimaatopwarming tegen te gaan, beperkingen van hun welvaart en vrijheid met zich meebrengen. Men vindt het weggegooid geld dat beter aan verbetering van hun positie besteed kan worden. Dat wordt beargumenteerd met de stelling dat er helemaal geen klimaatprobleem bestaat. Isolatie van gebouwen en woningen, overgang van aardgas op duurzame warmte en de overgang van benzine- en dieselmotoren naar elektrische aandrijving stuit bij hen op grote weerstand. Die weerstand wordt nog gevoed door een kleine groep anti-windmolen en anti-zonnepark activisten met riante woningen in de landelijke gebieden die vinden dat hun uitzicht minder fraai wordt. Vergelijkbare weerstand bestaat tegen het moeten inleveren van luxe consumptie zoals het idee dat er geen BBQ’s meer zouden mogen, dat je geen 150 km per uur meer zou mogen rijden of dat er niet meer voor de lol naar Turkije, Ibiza of Nieuw Zeeland gevlogen mag worden. Dit alles staat haaks op de vrees voor klimaatverandering bij groene bewegingen en klimaatactivisten.
Vanuit ditzelfde sentiment is ook te begrijpen waarom veel populisten zich verzetten tegen allerlei variaties van lockdown vanwege de Corona epidemie. De opgelegde beperkingen worden ervaren als een tegen hun wil afgedwongen solidariteit met een klein aantal ouderen en zieken die ten koste gaat van hun eigen vrijheid om feest te vieren en te reizen of die zelfs ten koste gaat van hun banen.
Verschil tussen Europa en de VS
De bovengenoemde sentimenten gelden zowel in de VS als in Europa, maar er zijn ook grote verschillen. In Europa krijgen de populistische partijen slechts zelden een meerderheid in een regering waardoor zij ook geen verantwoordelijkheid hoeven te dragen. Ook is de bereidheid van andere partijen om met hen samen te regeren niet groot. Bovendien ontbreekt er op dit moment in de geschiedenis van Europa een groot gemeenschappelijk gevaar dat hen samensmeedt. Eigenlijk is het grootste gevaar juist de onderlinge verdeeldheid. Ondanks veel geschreeuw blijft de macht van het Europees populisme daardoor beperkt.
In Amerika is de politiek echter zo sterk gepolariseerd, dat het populistische sentiment gemakkelijk aansluiting kan vinden bij andere sentimenten binnen de rechtse flank. Dit zijn er nogal wat.
Allereerst zit de American dream gepaard gaand met ultieme vrijheid en dus afkeer van een sterke bemoeienis van de overheid, zeer diep geworteld in de Amerikaanse cultuur. Dit sluit goed aan bij het anti-establishment van het populisme. Onder de Amerikanen die de droom waar gemaakt hebben, is de extreem sterke vrees voor socialisme zeer algemeen en die vrees bestaat nog sterker bij de Cubaanse vluchtelingen, de vele immigranten uit China en de voormalige Sovjet landen. Zij hebben vanuit de ervaringen met het communisme een afkeer van alles wat daar meer enigszins naar neigt. Dan is er een heel andere groep van rijke industriëlen die niets willen weten van regels of van hogere belastingen of van maatregelen tegen het gebruik van fossiele brandstoffen en ander klimaatbeleid. Deze laatste groep valt grotendeels samen met de macht van het kapitaal en de macht van de olie- en gasindustrie. Deze groep bedient zich niet van populistische straatvechterij, maar van geraffineerd lobbyisme en omkoping, waardoor hun invloed vele malen groter is dan die van de populisten. Kenmerkend voor de VS is dat de politiek niet alleen tijdens de campagnes maar ook daarbuiten zeer sterk door het grote geld bepaald wordt. Verder zijn er grote orthodox christelijke groepen van zeer uiteenlopende sektes die niet geloven in klimaatopwarming door de mens en tegen abortus en euthanasie zijn en zelfs tegen een collectieve ziekteverzekering. Binnen de blanke bevolking bestaat van oudsher een minachting voor de zwarte bevolking en dat leidt nog steeds regelmatig tot racistische uitspattingen. Los daarvan is er een groot aantal joodse Amerikanen die groot voorstander zijn van een pro-Israëlisch beleid ten koste van Palestijnen.
De kracht en macht van Trump
De politicus die al deze verschillende stromingen en sentimenten weet te combineren met het populisme door hen naar de mond te praten en hen door belastingverlagingen en afschaffen van beperkende regels weet te behagen, heeft ruim de helft van het volk achter zich. Er zijn dan nog maar een paar kleinigheden nodig om aan de macht te komen. Eén daarvan is het charisma van de straatvechter en een ander is een propaganda apparaat dat zich bedient van leugens, sprookjes en samenzweringstheorieën. Daardoor zien veel aanhangers hun leider als een soort messias en slikken alles voor zoete koek.
Tenslotte is het nodig een angstvisioen te creëren om ze samen te smeden. Keus genoeg. Het kan het internationaal terrorisme zijn, de oorlog tegen drugs, een oorlog met IS of de angst voor een andere macht met kernwapens zoals Iran en Noord Korea. Het kan ook de angst voor massa-immigratie of de angst voor economische dominantie door China zijn. Nog sterker wordt het gemeenschappelijke angstgevoel als deze gevaren allemaal tegelijk worden aangedikt.
Hoogmoed komt voor de val
Het is dus niet zo gek dat de man die dit voor elkaar weet te krijgen onbeperkte macht verkrijgt en zich alles kan veroorloven. Daar leek het ook even op. Maar op weg naar het dictatorschap liep ook deze bullebak, net als veel dictators in de geschiedenis, in de val van zijn eigen hoogmoed, zelfoverschatting en krankzinnigheid. Een proces dat prachtig wordt weergegeven in dit filmpje.
Een kleine democratisch gekozen meerderheid had daar schoon genoeg van en de grootste populist ooit heeft door eigen toedoen verloren. Maar laten we nuchter blijven: De senaat is nog niet gewonnen, het klimaat is nog niet gered, de macht van het neokapitalisme niet gebroken, de hopeloze polariteit is niet voorbij en Corona woekert nog voort. Ook loopt er nog een flink aantal andere enge mannetjes op deze planeet rond, maar de gevaarlijkste van allemaal gaat verdwijnen en daarom mag de wereld feest vieren.
Doctor Anders
