Het aantal landen in de wereld met een goed werkende democratie is minder dan 20 op de 167 (12 %) en ondanks vele oorlogen en opstanden tegen autoritaire leiders neemt dat aantal niet toe. Dictatoriale systemen blijken onuitroeibaar. Enerzijds doordat er genoeg types bestaan die de ambitie van dictator hebben, anderzijds doordat er massa’s mensen en volken zijn die verlangen naar een sterke leider. De meeste volken willen een gezaghebbend persoon met charisma en ballen die hen uit de chaos helpt, problemen oplost en hen naar de overwinning op tegenstanders voert. Deze leider krijgt dan de macht en het gezag over leger en politie om muiters, dieven, saboteurs en ander tuig onder de duim te houden. Dictatoriale besturen zijn dan ook vaak erg effectief en worden niet zo snel slachtoffer van verdeeldheid en besluiteloosheid. Ze strijken de onderlinge tegenstellingen glad doordat het volk zich met leuzen tegen de vijand unaniem achter de grote leider schaart en hem op het schild hijst. Dictators worden echter niet als zodanig gekozen maar beginnen meestal als bevrijders of helden en hebben de neiging hun macht pas daarna stap voor stap te versterken. Pas als het te laat is, komt er verzet.

Democratie daarentegen is niet ontstaan vanwege de efficiëntie en de besluitvaardigheid van het bestuur maar vanuit de nobele wens om het iedereen naar de zin te maken. Of op zijn minst om bij verschillende en tegenstrijdige belangen door overleg tot compromissen te komen. Het werkte vanaf omstreeks 400 j v Chr. om de vrede te bewaren tussen een paar honderd kleine stadstaatjes rondom Athene. Het werkte ook sinds 1215 in Engeland om de macht van de talloze edellieden en grootgrondbezitters (de landlords) tegenover de koning te versterken. Democratie is tegenwoordig echter uiterst kwetsbaar. Het kan op verschillende manieren gemakkelijk afglijden naar iets meer autoritaire variaties en uiteindelijk zelfs geheel dictatoriaal worden. 

Allereerst kan het moeizaam bereiken van compromissen vervallen in een eenvoudig systeem waarin de meerderheid beslist. In de praktijk waarbij de meerderheid gedefinieerd is als meer dan 50 % kan dit gemakkelijk ten koste gaan van minderheden. Die doen er dan goed aan zich bij elkaar aan te sluiten om gezamenlijk de macht weer te kunnen veroveren. Zoals we zien bij het systeem in de VS en bij de Britten is er dan uiteindelijk slechts plaats voor twee machtsblokken die elkaar in een schommelende balans houden. Dat leidt dan tot een zigzagbeleid, waarbij de ene partij na enige tijd alle besluiten van de andere partij weer terugdraait en ongeveer de helft van het volk permanent ontevreden is. De min of meer evenredige vertegenwoordiging van twee partijen heeft er in de VS ook toe geleid dat met grof geld en omkoping van vertegenwoordigers de macht eenvoudig weer heroverd kan worden. Hoewel er veel geld aan verkiezingen wordt gespendeerd kunnen we het systeem in de VS dan ook eigenlijk niet tot de goed werkende democratieën rekenen. 

Er zijn ook landen waar meerdere tegenstanders onderling verdeeld blijven zodat de grootste partij al bij veel minder dan 50% van de stemmen langdurig aan de macht kan blijven. Door een combinatie van propaganda en repressie groeit de macht van de grootste ten koste van de kleinere partijen en glijdt het democratische systeem langzaam maar zeker weer af naar een dictatuur. We zien dit onder andere in Turkije, Hongarije, Brazilië en Rusland. 

Minderheden die er niet in slagen voldoende invloed te krijgen, worden meestal benadeeld met minder voorrechten of krijgen regelrecht te maken met repressie. Dat werkt dan weer in de hand dat zij naar andere middelen gaan zoeken om hun zin te krijgen. Dat begint bij vreedzaam protest en kan zich ontwikkelen tot verzet, burgerlijke ongehoorzaamheid, staking, muiterij, sabotage en uiteindelijk terrorisme tegen de overheersende partij. Het is een sluipende tendens die geleidelijk aan steeds sterker wordt en dan vervolgens weer leidt tot nog meer repressie en nog sterkere dictatoriale praktijken. Voorbeelden hiervan zijn er in de wereld te over, maar de gebeurtenissen tijdens en na de zogenaamde Arabische lente zijn typerend voor dit proces. 

Een heel andere bedreiging van democratie is de versnippering. In een parlement met 19 partijen zoals momenteel in ons land, is het haast onmogelijk om het iedereen naar de zin te maken. Daarbij is het niet zo moeilijk om de grootste van de kleintjes te worden en op grond daarvan de macht op te eisen. Die situatie deed zich in het verleden voor in Nederland waarbij de gezamenlijke Christelijke partijen altijd nodig waren voor een meerderheid. Ook de Partij van de Arbeid verkeerde ooit (in 1952 en 1973) in de positie dat ze de grootste waren. Momenteel is deze positie ingenomen door de liberale VVD. Hoewel de partij slechts 24% van de kamerzetels heeft veroverd, kan zij toch haar wil opleggen omdat de rest te veel onderling verdeeld is.
In een dergelijke situatie kan de grootste partij zich veel veroorloven. De grootste is het eerst aan zet om vriendjes uit te kiezen waarmee samengewerkt kan worden en ook om anderen uit te sluiten. In de verschillende regeringen onder leiding van Rutte zijn afschuwelijke schandalen voorgekomen en vele bewindslieden gesneuveld. Ook het beleid heeft op vele fronten gefaald. Rutte zelf krijgt trekjes van onaantastbaarheid en komt overal mee weg. 

Velen vragen zich af hoe het toch kan dat zijn partij ondanks de vele schandalen zo veel stemmen krijgt. De verklaring is vrij eenvoudig. Enerzijds is het de persoonlijkheid van Rutte, de lachende gladjakker die iedereen plat lult, anderzijds vertegenwoordigt hij de 27 % van de bevolking met een bovenmodaal inkomen van boven de €35.000. Hij beschermt de ondernemers tegen hogere belastingen en tegen inperkingen van hun vrijheden. Hij verdedigt de lucratieve hypotheekrente aftrek, het onbelaste vliegen en de onbeperkte snelheid op de autowegen. In zijn optiek is klimaatopwarming nu eenmaal de prijs die we moeten betalen om de groei-economie te redden. Dat kan omdat de groep met hogere inkomens in ons land nu eenmaal twee keer zo groot is als de groep van huishoudens die met minder dan €16.000 moeten zien rond te komen. Er is weliswaar een grotere groep (27%) van groenen en linksen (“de linkse wolk”) maar die is verdeeld over vier partijen, waarvan er twee geen aansluiting zoeken. Een nog kleinere groep van 16% die bang is voor migranten met een andere cultuur en godsdienst en ook bang is dat de “klimaatgekkies” al het geld opmaken, is verdeeld over drie partijen die elkaar voor rotte vis uitmaken. Een nog kleinere groep van 12 % religieuze groepen is wegens verschillende uitleg van bijbelteksten ook verdeeld over drie partijen. De rest bestaat uit splinters die niets anders in de melk hebben te brokkelen dan een korte spreektijd in de kamer. Aan de flanken van de VVD zit op rechts een islamofobe brulaap met scheldkannonades die met 11 % van de stemmen eenvoudig genegeerd kan worden en op links met 12,5 % van de stemmen een partij voor de intellectuelen, die voor een groot deel uit de zelfde vijver van kiezers putten. De poging van Kaag om met deze D66 samen met PvdA en GL een progressiever front (samen 25%) tegenover de liberalen te zetten werd eenvoudig geblokkeerd. Een vooraf gesloten deal met het noodlijdende CDA, dat zich steeds verder ontwikkelt tot een moderne versie van de boerenpartij met een slinkend aantal van 5 à 3 % stemmen, bleek ijzersterk. Na zeven maanden goede gesprekken waarvan niemand de inhoud kent, maar waarvan gezegd wordt dat ze niet over de inhoud gingen, was het voor Kaag buigen of barsten. Het is een typisch voorbeeld van ordinair machtsspel dat met democratie niets meer van doen heeft.

Omstreeks 539 v Chr. verscheen er tijdens een groot feest aan het hof van Babylonische koning Belsazar een hand die deze Aramese letters op de muur schreef: 
מנא ,מנא, תקל, ופרסין

De in ballingschap verkerende Daniël werd geroepen om het teken aan de wand te vertalen. Er stond “Geteld, geteld, gewogen en verdeeld”. Een betere omschrijving van de formatiebesprekingen in ons land is niet denkbaar.

PS Belsazar werd nog dezelfde nacht vermoord en het koninkrijkrijk werd verdeeld onder de Meden en de Perzen (Bijbel, Oude Testament Daniël 5).

Doctor Anders